Od Redakcji: Artykuł ma na celu wywołanie dyskusji w celu wyjaśnienia i uporządkowania kwestii związanych ze strefami zamieszkania, a w szczególności wzajemnych relacji pomiędzy uczestnikami ruchu oraz zasad korzystania przez nich z poszczególnych części drogi. Autor skoncentrował się tutaj głównie na literalnym brzmieniu przepisów Ustawy Prawo o ruchu drogowym i doszedł w ten sposób do zastanawiających wniosków. W niektórych jednak przypadkach interpretacja ta da się uzasadnić funkcjonalnie i celowościowo, ale oceńcie Czytelnicy sami. W literaturze specjalistycznej nie daje się odszukać poruszanych tu problemów związanych z niejednokrotnymi konfliktami przepisów, stąd brak jej cytowań.
Od Autora: W artykule staram się szczegółowo przeanalizować, jakie konkretnie prawa i obowiązki poszczególnych uczestników ruchu przebywających w strefie zamieszkania wynikają z faktycznego brzmienia rzeczywistych przepisów ogłoszonych w Dzienniku Ustaw. Literalne przepisy Ustawy Prawo o ruchu drogowym wydają się bowiem rozmijać z oczekiwaniami i przyzwyczajeniami wielu osób, a w tym także praktyką Policji i straży gminnych (miejskich).
Ze względu na obszerność zagadnienia – artykuł zostanie podzielony na części.
Strefa zamieszkania – nazwa sugeruje, że jest to jakiś teren obejmujący miejsce bądź miejsca, w których mieszkają ludzie. Zupełnie trafnie, gdyż rzeczywiście chyba najczęściej można ją zobaczyć na osiedlach mieszkaniowych, chociaż jednak nie tylko, gdyż strefa zamieszkania może również obejmować np. deptak czy miejską starówkę.
Według definicji z art. 2 pkt 16 Ustawy Prawo o ruchu drogowym (dalej: Prd) [Dz. U., Ustawa Prd]:
„Art. 2. Użyte w ustawie określenia oznaczają:
(…)
16) strefa zamieszkania – obszar obejmujący drogi publiczne lub inne drogi, na którym obowiązują szczególne zasady ruchu drogowego, a wjazdy i wyjazdy oznaczone są odpowiednimi znakami drogowymi;
(…).”
Opisane w zacytowanej definicji „odpowiednie znaki drogowe” zostały określone w Rozporządzeniu Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie znaków i sygnałów drogowych (dalej: Rozporządzenie) [Dz. U., Rozporządzenie MIoSWiA w sprawie znaków…], które w § 58 ust. 1-2 stanowi, że:
„§ 58. 1. Znak D-40 „strefa zamieszkania” oznacza wjazd do strefy zamieszkania. Znak D-41 „koniec strefy zamieszkania” oznacza wyjazd ze strefy zamieszkania.
2. Znak D-40 informuje ponadto, że umieszczone w strefie zamieszkania urządzenia i rozwiązania wymuszające powolną jazdę mogą nie być oznakowane znakami ostrzegawczymi.”
Na czym jednak polegają te „szczególne zasady ruchu drogowego”, a zatem odmienne od zasad ogólnych, obowiązujące w strefie zamieszkania…?
1. Zasady dotyczące pieszych
Zasady ruchu drogowego na drogach publicznych, w strefach zamieszkania oraz w strefach ruchu zostały określone w Dziale II Prd, podzielonym na kilka rozdziałów. W Rozdziale 1 zostały ustanowione „Zasady ogólne”, zaś Rozdział 2 zatytułowano jako „Ruch pieszych oraz osób poruszających się przy użyciu urządzenia wspomagającego ruch”.
Zasady ruchu pieszych zostały określone w art. 11-15 Prd.
Zgodnie z art. 11 ust. 1-4a Prd:
„Art. 11. 1. Pieszy jest obowiązany korzystać z drogi dla pieszych lub drogi dla pieszych i rowerów, a w razie ich braku – z pobocza. Jeżeli nie ma pobocza lub czasowo nie można z niego korzystać, pieszy może korzystać z jezdni, pod warunkiem zajmowania miejsca jak najbliżej jej krawędzi i ustępowania miejsca nadjeżdżającemu pojazdowi.
2. Pieszy idący po poboczu lub jezdni jest obowiązany iść lewą stroną drogi.
3. Piesi idący jezdnią są obowiązani iść jeden za drugim. Na drodze o małym ruchu, w warunkach dobrej widoczności, dwóch pieszych może iść obok siebie.
4. Korzystanie przez pieszego z drogi dla rowerów jest dozwolone tylko w razie braku drogi dla pieszych, drogi dla pieszych i rowerów lub pobocza albo niemożności korzystania z nich. Pieszy, z wyjątkiem osoby niepełnosprawnej, korzystając z tej drogi, jest obowiązany ustąpić miejsca osobie poruszającej się przy użyciu urządzenia wspomagającego ruch, kierującemu rowerem, hulajnogą elektryczną lub urządzeniem transportu osobistego.
4a. Pieszy poruszający się po drodze po zmierzchu poza obszarem zabudowanym jest obowiązany używać elementów odblaskowych w sposób widoczny dla innych uczestników ruchu, chyba że porusza się po drodze dla pieszych, drodze dla pieszych i rowerów lub drodze dla rowerów.”
Natomiast według art. 11 ust. 5 Prd:
„Art. 11. (…)
5. Przepisów ust. 1–4a nie stosuje się w strefie zamieszkania. W strefie tej pieszy korzysta z całej szerokości drogi i ma pierwszeństwo przed pojazdem oraz osobą poruszającą się przy użyciu urządzenia wspomagającego ruch.”
Skoro w strefie zamieszkania nie stosuje się wyżej przytoczonych przepisów art. 11 ust. 1-4a Prd, pieszy może zatem tutaj korzystać z dowolnej innej części drogi, czyli także z jezdni, drogi dla rowerów czy pobocza, według własnego uznania. Należy ponadto odnotować w tym miejscu informację, że pieszy „ma pierwszeństwo przed pojazdem oraz osobą poruszającą się przy użyciu urządzenia wspomagającego ruch” – jednak z tym zastrzeżeniem, że informację tę koniecznie trzeba zweryfikować w kontekście obowiązków tych innych uczestników ruchu (o tym w następnych częściach).
Czy jednak w strefie zamieszkania pieszy rzeczywiście może poruszać się w zupełnie dowolny sposób…?
Okazuje się, że wcale niekoniecznie…
Kolumna pieszych
Przepis art. 12 Prd zawiera postanowienia dotyczące „kolumny pieszych”, które to określenie według definicji z art. 2 pkt 19 Prd oznacza „zorganizowaną grupę pieszych prowadzoną przez kierownika lub dowódcę”.
„Art. 12. 1. Kolumna pieszych, z wyjątkiem pieszych w wieku do 10 lat, może się poruszać tylko prawą stroną jezdni.
2. Do kolumny pieszych w wieku do 10 lat stosuje się odpowiednio przepisy art. 11 ust. 1 i 2.
3. Liczba pieszych idących jezdnią w kolumnie obok siebie nie może przekraczać 4, a w kolumnie wojskowej – 6, pod warunkiem że kolumna nie zajmuje więcej niż połowy szerokości jezdni.
4. Piesi w wieku do 10 lat mogą iść w kolumnie tylko dwójkami pod nadzorem co najmniej jednej osoby pełnoletniej.
5. Długość kolumny pieszych nie może przekraczać 50 m. Odległość między kolumnami nie może być mniejsza niż 100 m.
6. Jeżeli przemarsz kolumny pieszych odbywa się w warunkach niedostatecznej widoczności:
1) pierwszy i ostatni z idących z lewej strony są obowiązani nieść latarki:
a) pierwszy – ze światłem białym, skierowanym do przodu,
b) ostatni – ze światłem czerwonym, skierowanym do tyłu;
2) w kolumnie o długości przekraczającej 20 m idący po lewej stronie z przodu i z tyłu są obowiązani używać elementów odblaskowych odpowiadających właściwym warunkom technicznym, a ponadto idący po lewej stronie są obowiązani nieść dodatkowe latarki ze światłem białym, rozmieszczone w taki sposób, aby odległość między nimi nie przekraczała 10 m;
3) światło latarek powinno być widoczne z odległości co najmniej 150 m.7. Zabrania się:
1) ruchu po jezdni kolumny pieszych w czasie mgły; zakaz ten nie dotyczy kolumny wojskowej lub policyjnej;
2) ruchu po jezdni kolumny pieszych w wieku do 10 lat w warunkach niedostatecznej widoczności;
3) prowadzenia po jezdni kolumny pieszych przez osobę w wieku poniżej 18 lat.”
„Kolumną pieszych”, o której mowa w tym przepisie, może być np. zorganizowana grupa turystów prowadzona przez przewodnika, czy szkolna klasa prowadzona przez nauczyciela. Wyżej przytoczony przepis jednoznacznie wyklucza możliwość poruszania się takiej grupy po poboczu, po drodze dla pieszych oraz po chodniku stanowiącym jej część. Kolumna pieszych może się poruszać tylko prawą stroną jezdni, zaś jedyny wyjątek od tej zasady dotyczy grupy pieszych w wieku do 10 lat.
Przekraczanie drogi w poprzek
W art. 13 Prd zostały ustanowione zasady dotyczące wchodzenia przez pieszego na jezdnię, drogę dla rowerów lub torowisko oraz przechodzenia przez te części drogi.
„Art. 13. 1. Pieszy wchodzący na jezdnię, drogę dla rowerów lub torowisko albo przechodzący przez te części drogi jest obowiązany zachować szczególną ostrożność oraz korzystać z przejścia dla pieszych.
1a. Pieszy znajdujący się na przejściu dla pieszych ma pierwszeństwo przed pojazdem. Pieszy wchodzący na przejście dla pieszych ma pierwszeństwo przed pojazdem, z wyłączeniem tramwaju.
2. Przechodzenie przez jezdnię lub drogę dla rowerów poza przejściem dla pieszych jest dozwolone na przejściu sugerowanym albo poza przejściem sugerowanym jeżeli odległość od przejścia dla pieszych przekracza 100 m. Jeżeli jednak skrzyżowanie znajduje się w odległości mniejszej niż 100 m od wyznaczonego przejścia dla pieszych, przechodzenie jest dozwolone również na tym skrzyżowaniu.
3. Przechodzenie przez jezdnię lub drogę dla rowerów poza przejściem dla pieszych, o którym mowa w ust. 2, jest dozwolone tylko pod warunkiem, że nie spowoduje zagrożenia bezpieczeństwa ruchu lub utrudnienia ruchu pojazdów. Pieszy jest obowiązany ustąpić pierwszeństwa pojazdom i do przeciwległej krawędzi jezdni lub drogi dla rowerów iść drogą najkrótszą, prostopadle do osi jezdni lub drogi dla rowerów.
4. Jeżeli na drodze znajduje się tunel lub wiadukt dla pieszych albo pieszych i rowerów, pieszy jest obowiązany korzystać z niego.
5. Na obszarze zabudowanym na drodze dwujezdniowej pieszy, przechodząc przez jezdnię, jest obowiązany korzystać tylko z przejścia dla pieszych.
6. Przechodzenie przez torowisko wyodrębnione z jezdni jest dozwolone na przejściu dla pieszych albo przejściu sugerowanym. Przepisy ust. 3 stosuje się odpowiednio.
7. Jeżeli wysepka dla pasażerów na przystanku komunikacji publicznej łączy się z przejściem dla pieszych, przechodzenie do i z przystanku jest dozwolone tylko po tym przejściu.
8. Jeżeli przejście dla pieszych wyznaczone jest na drodze dwujezdniowej, przejście na każdej jezdni uważa się za przejście odrębne. Przepis ten stosuje się odpowiednio do przejścia dla pieszych w miejscu, w którym ruch pojazdów jest rozdzielony wysepką lub za pomocą innych urządzeń na jezdni.”
Zasady są dosyć klarowne. Warto jednak zwrócić uwagę na zawartą w ust. 1a informację, w jakich okolicznościach pieszy „ma pierwszeństwo” przed określonymi pojazdami, bowiem tę informację, zaadresowaną do pieszego, także należy zweryfikować, odnosząc ją do obowiązków kierujących tymi pojazdami.
Czego pieszemu nie wolno robić?
Postanowienia art. 14 Prd ustanawiają cały szereg zakazów dotyczących pieszego. Oto one:
„Art. 14. Zabrania się:
1) wchodzenia na jezdnię lub drogę dla rowerów:
a) bezpośrednio przed jadący pojazd, w tym również na przejściu dla pieszych,
b) spoza pojazdu lub innej przeszkody ograniczającej widoczność drogi;
2) przechodzenia przez jezdnię lub drogę dla rowerów w miejscu o ograniczonej widoczności drogi;
3) zwalniania kroku lub zatrzymywania się bez uzasadnionej potrzeby podczas przechodzenia przez jezdnię, drogę dla rowerów lub torowisko;
4) przebiegania przez jezdnię lub drogę dla rowerów;
5) chodzenia po torowisku;
6) wchodzenia na torowisko, gdy zapory lub półzapory są opuszczone lub opuszczanie ich rozpoczęto;
7) przechodzenia przez jezdnię lub drogę dla rowerów w miejscu, w którym urządzenie zabezpieczające lub przeszkoda oddzielają drogę dla pieszych lub drogę dla pieszych i rowerów od jezdni lub drogi dla rowerów, bez względu na to, po której stronie jezdni one się znajdują;
8) korzystania z telefonu lub innego urządzenia elektronicznego podczas wchodzenia lub przechodzenia przez jezdnię, drogę dla rowerów lub torowisko, w tym również podczas wchodzenia lub przechodzenia przez przejście dla pieszych – w sposób, który prowadzi do ograniczenia możliwości obserwacji sytuacji na jezdni, drodze dla rowerów, torowisku lub przejściu dla pieszych.”
Ostatni z tych zakazów, odnoszący się do „korzystania z telefonu lub innego urządzenia elektronicznego podczas wchodzenia lub przechodzenia przez jezdnię, drogę dla rowerów lub torowisko, (…) w sposób, który prowadzi do ograniczenia możliwości obserwacji sytuacji na jezdni, drodze dla rowerów, torowisku lub przejściu dla pieszych”, stanowi przykład szczegółowej regulacji, która jest w istocie redundantna wobec przepisów istniejących już wcześniej, zaś jej celem jest wyłącznie penalizacja ściśle sprecyzowanego zachowania, co paradoksalnie może prowadzić do osłabienia działania innych przepisów.
Otóż niemożność korzystania z tych urządzeń w opisany sposób już wynika z ustalonego w art. 13 ust. 1 Prd obowiązku zachowania „szczególnej ostrożności”, która według art. 2 pkt 22 Prd oznacza „ostrożność polegającą na zwiększeniu uwagi i dostosowaniu zachowania uczestnika ruchu do warunków i sytuacji zmieniających się na drodze, w stopniu umożliwiającym odpowiednio szybkie reagowanie”.
Patrzenie się w ekran telefonu czy innego urządzenia elektronicznego jest oczywiście biegunowo odległe od wymaganego przez art. 13 ust. 1 Prd zwiększenia uwagi podczas wchodzenia „na jezdnię, drogę dla rowerów lub torowisko” oraz przechodzenia „przez te części drogi”, niemniej istnienie zakazu dotyczącego jedynie „telefonu lub innego urządzenia elektronicznego” może prowadzić do zupełnie błędnego wniosku, że pieszy może w tym czasie np. czytać książkę, gazetę lub czasopismo czy dziergać sweter na drutach, skoro prawodawca tego expressis verbis nie zabronił…
Czy w strefie zamieszkania pieszy może zignorować te obowiązki i zakazy?
Przepis art. 15 Prd zupełnie jednoznacznie stanowi, że:
„Art. 15. Przepisów art. 11–14 nie stosuje się w razie zamknięcia ruchu pojazdów na drodze.”
Cała rzecz zatem w tym, że znak informacyjny D-40 „strefa zamieszkania” nie zamyka ruchu pojazdów na drodze. Do tego celu służy zupełnie inny znak, a mianowicie znak B-1 „zakaz ruchu w obu kierunkach”.
W rezultacie – opisane wyżej przepisy art. 12-14 Prd obowiązują również w strefie zamieszkania. Zastosowania nie mają w tym miejscu wyłącznie postanowienia art. 11 ust. 1-4a Prd, ustalające zasady korzystania przez pieszych z poszczególnych części drogi.
Również zawarta w art. 11 ust. 5 Prd informacja, że w strefie zamieszkania „pieszy (…) ma pierwszeństwo przed pojazdem oraz osobą poruszającą się przy użyciu urządzenia wspomagającego ruch” w żaden sposób nie wyłącza działania przepisów art. 12-14 Prd, gdyż odnosi się ona jedynie do tych konkretnych sytuacji, których dotyczą przepisy art. 11 ust. 1-4a Prd, wyłączone przepisem art. 11 ust. 5 Prd ze stosowania w strefie zamieszkania.
Gdyby prawodawca chciał w strefie zamieszkania wyłączyć stosowanie przepisów art. 12-14 Prd, to uczyniłby to!
Konsekwencje powyższego stwierdzenia mogą być dosyć zaskakujące, okazuje się bowiem, że również w strefie zamieszkania:
- kolumny pieszych mogą poruszać się wyłącznie na zasadach opisanych w art. 12 Prd;
- pieszy może przekraczać drogę w poprzek jedynie według reguł z art. 13 Prd;
- obowiązują wszystkie zakazy ustanowione w art. 14 Prd.
W rezultacie powyższych okoliczności – obecność przejścia dla pieszych znajdującego się nie tylko w samej strefie zamieszkania, ale nawet w pobliżu wjazdu do tej strefy, sprawia, że przechodzenie przez jezdnię lub drogę dla rowerów poza przejściem dla pieszych w odległości mniejszej niż 100 m od tego przejścia – jest niedozwolone (a contrario art. 13 ust. 2 Prd), chyba że przechodzenie to odbywa się na przejściu sugerowanym albo na skrzyżowaniu.
Umiejscowienie przejścia dla pieszych w granicach strefy zamieszkania sprawia zatem, że pieszy, chociaż w tym miejscu „korzysta z całej szerokości drogi i ma pierwszeństwo przed pojazdem”, to jednak przechodząc w poprzek drogi jest on obowiązany „korzystać z przejścia dla pieszych” (art. 13 ust. 1 Prd), skoro zostało ono tutaj wyznaczone.
To na czym właściwie polega różnica pomiędzy strefą zamieszkania a innymi miejscami?
W związku z faktem, że w strefie zamieszkania nie mają zastosowania przepisy art. 11 ust. 1-4a Prd – pieszy może poruszać się po jezdni lub drodze dla rowerów, idąc wzdłuż niej, zgodnie z jej przebiegiem i równolegle do jej krawędzi, gdyż wówczas pieszy nie przechodzi przez tę jezdnię lub drogę dla rowerów.
I to w zasadzie jest jedyna różnica dla pieszego.
Należy zatem podkreślić, że wyłącznie do takiej sytuacji ma zastosowanie zawarta w art. 11 ust. 5 Prd informacja (bynajmniej nie jest to postanowienie, które per se nakłada jakieś obowiązki na innych uczestników ruchu), według której pieszy „ma pierwszeństwo przed pojazdem oraz osobą poruszającą się przy użyciu urządzenia wspomagającego ruch”.
W pozostałych przypadkach, czyli w odniesieniu do przemieszczania się przez pieszego w poprzek drogi, zastosowanie mają przepisy ogólne art. 13-14 Prd, których obowiązywania w strefie zamieszkania ustawodawca nie wyłączył.
Wobec powyższego – również w strefie zamieszkania pieszy może przechodzić przez jezdnię lub drogę dla rowerów poza przejściem dla pieszych „tylko pod warunkiem, że nie spowoduje zagrożenia bezpieczeństwa ruchu lub utrudnienia ruchu pojazdów”, a ponadto to właśnie pieszy „jest obowiązany ustąpić pierwszeństwa pojazdom i do przeciwległej krawędzi jezdni lub drogi dla rowerów iść drogą najkrótszą, prostopadle do osi jezdni lub drogi dla rowerów”, skoro tak stanowi art. 13 ust. 3 Prd, zaś podczas wchodzenia na jezdnię, drogę dla rowerów lub torowisko oraz przez cały czas przechodzenia przez te części drogi pieszy „jest obowiązany zachować szczególną ostrożność” (art. 13 ust. 1 Prd).
Dokładnie to samo dotyczy zakazów ustalonych w art. 14 Prd.
W strefie zamieszkania pieszy także nie może:
- wchodzić na jezdnię lub drogę dla rowerów bezpośrednio przed jadący pojazd;
- wchodzić na jezdnię lub drogę dla rowerów spoza pojazdu lub innej przeszkody ograniczającej widoczność drogi;
- przechodzić przez jezdnię lub drogę dla rowerów w miejscu o ograniczonej widoczności drogi;
- zwalniać kroku lub zatrzymywać się bez uzasadnionej potrzeby podczas przechodzenia przez jezdnię, drogę dla rowerów lub torowisko;
- przebiegać przez jezdnię lub drogę dla rowerów;
- chodzić po torowisku;
- wchodzić na torowisko, gdy zapory lub półzapory są opuszczone lub opuszczanie ich rozpoczęto;
- przechodzić przez jezdnię lub drogę dla rowerów w miejscu, w którym istnieje jakieś urządzenie zabezpieczające lub przeszkoda oddzielające części drogi przeznaczone do ruchu pojazdów;
- korzystać z telefonu lub innego urządzenia elektronicznego podczas wchodzenia lub przechodzenia przez jezdnię, drogę dla rowerów lub torowisko – w sposób, który prowadzi do ograniczenia możliwości obserwacji sytuacji na drodze.
Korzystanie i przechodzenie to dwie różne czynności
Według wcześniej zacytowanych przepisów:
- art. 11 ust. 1-4a Prd określa, z których wzdłużnych części drogi i w jakich okolicznościach pieszy jest obowiązany lub może korzystać (w żadnym z tych postanowień nie ma mowy o przekraczaniu drogi w poprzek);
- art. 13 ust. 1 i 5 Prd nakładają na pieszego obowiązek korzystania z przejścia dla pieszych, a zatem przechodzenia wzdłuż po tym przejściu, zaś w poprzek wzdłużnych części drogi przeznaczonych do ruchu pojazdów;
- art.13 ust. 4 Prd mówi o obowiązku korzystania przez pieszego z tunelu lub wiaduktu dla pieszych albo pieszych i rowerów.
W innych przepisach jest mowa np. o obowiązku jazdy po prawej jezdni „korzystając z drogi dwujezdniowej” (art. 16 ust. 2 Prd), o obowiązku zajmowania pasa ruchu znajdującego się na prawej połowie jezdni, „korzystając z jezdni dwukierunkowej co najmniej o czterech pasach ruchu” (art. 16 ust. 3 Prd), a także o zakazie „korzystania z drogi przejazdu pojazdu uprzywilejowanego”, czyli przejazdu tzw. „korytarzem życia” przez kierującego „pojazdem innym niż uprzywilejowany” (art. 9 ust. 3 Prd).
Lektura poszczególnych przepisów Prd zupełnie jednoznacznie wskazuje, że „korzystanie” z drogi lub jej poszczególnych części składowych polega na przemieszczaniu się przez uczestnika ruchu wzdłuż danej części drogi, a nie w poprzek niej. Żaden przepis Prd nie nazywa „korzystaniem” z drogi lub jej danej części przemieszczania się w poprzek tejże.
Tak rozumiane „korzystanie” ma oczywiście zastosowanie również do opisanego w art. 11 ust. 5 Prd korzystania przez pieszego z całej szerokości drogi w strefie zamieszkania: polega ono na przemieszczaniu się przez pieszego wzdłuż tej drogi po dowolnej jej części, a nie w poprzek niej.
Dokładnie tak samo prawodawca rozróżnił określenie „ruch”, do którego realizacji w myśl definicji z art. 2 Prd są przeznaczone wyłącznie części wzdłużne drogi (do ruchu pieszych są przeznaczone „droga dla pieszych” i „chodnik” będący jej integralną częścią, „droga dla pieszych i rowerów”, w przypadkach przewidzianych w ustawie także „droga dla rowerów”, zaś może być przeznaczone „pobocze”) od określenia „przekraczanie”, do którego są przeznaczone jedynie dwie części drogi (obie poprzeczne, tj. „przejście dla pieszych” i „przejazd dla rowerów”), które według wcześniej przytoczonego art. 13 ust. 2 Prd może być jednak realizowane przez pieszego także w innych miejscach, tj. na „przejściu sugerowanym”, poza takim przejściem, a także na skrzyżowaniu.
Dodatkowym potwierdzeniem faktu, że prawodawca rozróżnia „korzystanie” i „ruch”, czyli przemieszczanie się danego uczestnika ruchu wzdłuż drogi i jej poszczególnych wzdłużnych części, od „przekraczania” i „przechodzenia”, a także „przejeżdżania”, czyli czynności odbywających się w poprzek drogi, jest fakt, że w art. 11 ust. 5 Prd, mówiącym o „korzystaniu”, nie zostały wymienione przepisy art. 13-14 Prd, dotyczące „przechodzenia”, które jak najbardziej obowiązują również w strefie zamieszkania.
W jaki sposób pieszy powinien postępować, aby w strefie zamieszkania korzystać z jezdni lub drogi dla rowerów?
Aby nie naruszyć przepisów Prd obowiązujących w strefie zamieszkania, a jednocześnie zrealizować swój przywilej korzystania w tejże strefie „z całej szerokości drogi” – pieszy, aby korzystać z jezdni lub drogi dla rowerów, musi najpierw na tę część drogi wejść. Podczas wchodzenia na jezdnię lub drogę dla rowerów zastosowanie mają obowiązki i zakazy ustanowione w art. 13-14 Prd. Następnie pieszy powinien iść wzdłuż po tej jezdni lub drodze dla rowerów aż do tego miejsca, w którym zamierza opuścić tę część drogi, po czym zejść z jezdni lub drogi dla rowerów po tej samej stronie, z której na nią wszedł.
Pieszy nie może skręcić w stronę krawędzi jezdni lub drogi dla rowerów przeciwnej do tej, którą przekroczył, pojawiając się na jezdni lub drodze dla rowerów, gdyż wówczas w rezultacie takiego działania pieszy przeszedłby przez te części drogi poza przejściem dla pieszych, tymczasem przechodząc pieszy jest obowiązany „do przeciwległej krawędzi jezdni lub drogi dla rowerów iść drogą najkrótszą, prostopadle do osi jezdni lub drogi dla rowerów” (art. 13 ust. 3 in fine Prd), a nie skośnie czy jakąś zupełnie inną, dowolnie długą trajektorią.
Wobec powyższego nasuwa się pytanie: co pieszy powinien zrobić w sytuacji, gdy jednak chciałby opuścić jezdnię po stronie przeciwnej?
Cóż – aby nie doszło do naruszenia prawa, pieszy powinien najpierw zejść z jezdni lub drogi dla rowerów na tę stronę drogi, z której wszedł na tę jezdnię lub drogę dla rowerów, aby zakończyć korzystanie z tej części drogi, a dopiero stamtąd rozpocząć przechodzenie przez jezdnię lub drogę dla rowerów, na zasadach określonych w art. 13-14 Prd – w tym ustępując pierwszeństwa pojazdom (art. 13 ust. 3 zd. drugie Prd).
Nie, to nie jest skrypt od Monty Pythona i jego „Ministerstwa Głupich Kroków”. Opisane działanie pieszego wynika z wyżej przytoczonych przepisów art. 11-15 Prd…
Droga jednokierunkowa dla pieszych?
W strefie zamieszkania dość często można spotkać znaki D-3 „droga jednokierunkowa”. Z treści przepisów można wyprowadzić zaskakujący wniosek, że w strefie zamieszkania znaki te odnoszą się również do pieszych.
Według § 44 ust. 1 Rozporządzenia:
„§ 44. 1. Znak D-3 „droga jednokierunkowa” oznacza początek lub kontynuację drogi lub jezdni, na której ruch odbywa się w jednym kierunku.”
W przepisie tym nie ma mowy wyłącznie o „ruchu pojazdów”, lecz w ogóle o „ruchu”, realizowanym przez dowolnych uczestników ruchu. Zwraca również uwagę sformułowanie „drogi lub jezdni”, które zupełnie jednoznacznie wskazuje, że jednokierunkowa wcale nie musi być cała droga (jak to sugeruje sama nazwa znaku D-3), ale tylko jej jezdnia. Doskonałym przykładem jest tutaj zresztą droga dwujezdniowa, której częściami składowymi są, a jakże – dwie całkowicie odrębne jezdnie jednokierunkowe, przeznaczone do jazdy w przeciwnych kierunkach.
W rezultacie tego faktu należałoby uznać, że również opisane w art. 11 ust. 5 Prd „korzystanie” przez pieszego „z całej szerokości drogi”, a zatem realizacja „ruchu pieszych” – w sytuacji, gdy jezdnia została oznaczona znakiem D-3 „droga jednokierunkowa”, może odbywać się na tej jezdni wyłącznie „w jednym kierunku”. Natomiast w dwóch kierunkach – „ruch pieszych” może odbywać się np. na „drodze dla pieszych”, będącej zupełnie odrębną częścią tej drogi.
Nasuwa się jednak spostrzeżenie, że Rozporządzenie nie jest w tym miejscu spójne, gdyż według § 2 ust. 1:
„§ 2. 1. Znak drogowy pionowy umieszczony po prawej stronie jezdni lub nad jezdnią dotyczy kierujących znajdujących się na wszystkich pasach ruchu (…).”
Biorąc pod uwagę to postanowienie, należałoby uznać, że znak drogowy pionowy D-3 „droga jednokierunkowa” dotyczy wyłącznie kierujących, a nie pieszych. Tylko, że takie stwierdzenie z kolei prowadzi do jeszcze dalej idącego absurdu, gdyż wobec tego również znak drogowy pionowy D-40 „strefa zamieszkania”, jeżeli jest umieszczony po prawej stronie jezdni, dokładnie tak samo – dotyczyłby wyłącznie kierujących, a nie pieszych…
W rozstrzygnięciu tego zagadnienia wcale nie pomaga art. 5 ust. 1 Prd, w myśl którego:
„Art. 5. 1. Uczestnik ruchu i inna osoba znajdująca się na drodze są obowiązani stosować się do (…) znaków drogowych, nawet wówczas, gdy z przepisów ustawy wynika inny sposób zachowania niż nakazany przez te (…) znaki drogowe.”
Tak się składa, że ani znak D-3 „droga jednokierunkowa”, ani również D-40 „strefa zamieszkania” – niczego nie nakazują, są to bowiem znaki informacyjne, a nie znaki nakazu. Obowiązujące w tych miejscach nakazy i zakazy wynikają właśnie dopiero „z przepisów ustawy”, tj. z Prd, zaś ta nie nakłada na pieszych obowiązku realizacji ruchu wyłącznie w jednym kierunku.
Wobec powyższego – najprościej byłoby chyba przyjąć, że to jedynie w definicji znaku D-3 „droga jednokierunkowa” prawodawcy gdzieś uciekło słowo „pojazdów”, zaś znak ten miał w istocie oznaczać „początek lub kontynuację drogi lub jezdni, na której ruch pojazdów odbywa się w jednym kierunku”. Do takiego uznania skłania również fakt, że według obowiązującego poza strefą zamieszkania art. 11 ust. 2 Prd „pieszy idący po poboczu lub jezdni jest obowiązany iść lewą stroną drogi”, zaś takie działanie sprawia, że pieszy z samej zasady idzie w kierunku przeciwnym do jadących pojazdów, zwrócony do nadjeżdżających pojazdów (jest to zresztą niezbędne do realizacji przez pieszego jego obowiązku „ustępowania miejsca nadjeżdżającemu pojazdowi”), i to zarówno na drodze dwukierunkowej, jak i na drodze jednokierunkowej.
Odnosząc to natomiast do strefy zamieszkania – pieszy idący w stronę jadących pojazdów zapewne będzie mniej narażony na niebezpieczeństwo niż wówczas, gdyby szedł zgodnie z kierunkiem ruchu pojazdów, ponieważ w tym drugim przypadku pieszy nie ma prawie żadnej możliwości zareagowania na sytuację, gdyby jadący za nim pojazd np. zbliżył się do niego na niebezpieczną odległość, skoro pieszy ten prawdopodobnie tego nawet nie zobaczy.
Tylko, że takie przyjęcie jest w oczywisty sposób sprzeczne z zasadą „lege non distinguente nec nostrum est distinguere”. Skoro Rozporządzenie nie rozróżnia w § 44 ust. 1 „ruchu pojazdów” od ruchu innych uczestników ruchu, tylko mówi ogólnie, że na danej drodze lub jezdni „ruch odbywa się w jednym kierunku” – wobec tego to nie do nas należy rozróżnianie.
Ruch pieszych versus ruch pojazdów
Jest jeszcze jedna kwestia, a mianowicie art. 90 Ustawy Kodeks wykroczeń (dalej: Kw) [Dz. U., Kodeks wykroczeń], według którego:
„Art. 90. § 1. Kto tamuje lub utrudnia ruch na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub strefie ruchu,
podlega karze grzywny do 500 złotych lub karze nagany.”
Pieszy, korzystający na podstawie art. 11 ust. 5 Prd „z całej szerokości drogi” i w związku z tym idący środkiem jezdni w stronę nadjeżdżających pojazdów, w pewnym momencie dotrze do pojazdu, który wszak znajduje się na „części drogi przeznaczonej do ruchu pojazdów” (por. art. 4 pkt 5 Ustawy o drogach publicznych; dalej: Udp [Dz. U., Ustawa o drogach…], do którego kieruje art. 2 pkt 6 Prd), a nie do ruchu pieszych. Co więcej – kierujący tym pojazdem w takiej sytuacji może nie mieć fizycznej możliwości, aby usunąć swój pojazd z drogi pieszego, który z sobie tylko wiadomych przyczyn obrał trajektorię kolizyjną z jadącymi pojazdami. Ponieważ normy prawne nie mogą wymagać od swoich adresatów działania niemożliwego, zaś obowiązek niemożliwy do spełnienia nie może być uznany za obowiązek prawny („ad impossibilia nemo obligatur”) – wobec powyższego nie sposób uznać, aby rzeczywiście intencją prawodawcy było doprowadzenie do konfrontacji na drodze dwóch uczestników ruchu poruszających się w przeciwnych kierunkach, a tym bardziej z informacją, że w takiej sytuacji to pieszy „ma pierwszeństwo przed pojazdem”.
W konsekwencji należy przyjąć, że choć pieszy w strefie zamieszkania ma prawo do korzystania „z całej szerokości drogi”, a zatem oczywiście także z jezdni lub drogi dla rowerów – to jednak z tego swojego szczególnego uprawnienia pieszy może korzystać tylko w takim zakresie, który nie prowadzi do tamowania czy nawet utrudniania ruchu w strefie zamieszkania, a w tym – ruchu pojazdów. Przepis art. 90 § 1 Kw nie rozróżnia bowiem ruchu poszczególnych uczestników ruchu, a zatem przedmiotem ochrony wynikającej z tego przepisu również w strefie zamieszkania jest „ruch” realizowany przez uczestników ruchu w sposób zgodny z przeznaczeniem poszczególnych części drogi.
Poruszanie się przez pieszego środkiem pasa ruchu w kierunku przeciwnym do ruchu pojazdów i blokowanie w ten sposób możliwości przejazdu pojazdów przez strefę zamieszkania – z całą pewnością nie może zostać uznane za działanie prawidłowe.
Wobec powyższego – brak wskazania w § 44 ust. 1 Rozporządzenia, że na drodze oznaczonej znakiem D-3 „droga jednokierunkowa” jedynie ruch pojazdów „odbywa się w jednym kierunku”, wydaje się być jednak działaniem jak najbardziej zasadnym i przemyślanym przez prawodawcę.
W konsekwencji należałoby uznać, że w strefie zamieszkania ruch pieszych realizowany na jednokierunkowej jezdni może odbywać się wyłącznie w jednym kierunku, tożsamym z kierunkiem ruchu pojazdów, ponieważ jedynie w takiej sytuacji pieszy może w nieskrępowany sposób korzystać „z całej szerokości drogi”, do czego uprawnia go art. 14 pkt 5 Prd.
Tylko czy rzeczywiście obecność pieszego idącego środkiem jezdni nie jest utrudnianiem ruchu pojazdów, których dopuszczalna prędkość w tym miejscu wynosi 20 km/h, a zatem jest przynajmniej trzykrotnie wyższa od prędkości pieszego, poruszającego się z prędkością raczej nieprzekraczającą 7 km/h (zazwyczaj jest to ok. 3-5 km/h)…?
Te wszystkie okoliczności sprawiają, że ustanowione w art. 11 ust. 5 Prd uprawnienie pieszego do korzystania „z całej szerokości drogi” wcale nie jest bezwzględne, ponieważ zwłaszcza w sytuacji intensywnego ruchu pojazdów pieszy tego swojego uprawnienia w zasadzie nie może realizować, nie narażając się na zarzut wykroczenia z art. 90 Kw, tj. tamowania lub utrudniania ruchu w strefie zamieszkania, tym bardziej wówczas, gdy w danym miejscu oprócz jezdni występują także inne części drogi, z których pieszy w tym czasie mógłby bez żadnych przeszkód korzystać.
Kwestia „ruchu odbywającego się w jednym kierunku” staje się w tym kontekście zupełnie drugorzędna.
Uwaga! Dziecko na drodze!
Według art. 43 ust. 1 Prd:
„Art. 43. 1. Dziecko w wieku do 7 lat może korzystać z drogi tylko pod opieką osoby, która osiągnęła wiek co najmniej 10 lat. Nie dotyczy to strefy zamieszkania.”
Również w tym przepisie jest mowa o „korzystaniu”, czyli o przemieszczaniu się wzdłuż drogi. Prawodawca nie określił minimalnego wieku dla samodzielnego przekraczania drogi w poprzek, ani również nie ustalił dodatkowych zasad dotyczących przekraczania drogi przez dziecko w wieku do 7 lat, a wobec tego należy przyjąć, że skoro takie dziecko może w strefie zamieszkania znajdować się na drodze samodzielnie, korzystając z całej szerokości drogi, to może ono tę drogę również samodzielnie przekraczać.
Można mieć uzasadnione wątpliwości, czy tak małe dziecko rzeczywiście jest w stanie samodzielnie zrealizować wszystkie postanowienia wynikające z art. 13-14 Prd, mające zastosowanie również w strefie zamieszkania. Niewykluczone, że prawodawca przyjął założenie, że skoro według art. 20 ust. 2 Prd dopuszczalna prędkość „pojazdu lub zespołu pojazdów w strefie zamieszkania wynosi 20 km/h”, to kierujący pojazdem raczej nie powinien mieć problemów z uniknięciem niebezpieczeństwa w sytuacji, gdyby tak małe dziecko czegoś jednak nie dopełniło.
Rzecz jednak w tym, że dla tak małego dziecka kolizja nawet z bardzo wolno jadącym pojazdem może być znacznie bardziej groźna w skutkach niż dla osoby dorosłej, tymczasem wejście, a tym bardziej wbiegnięcie przed jadący pojazd, poniżej pewnej odległości nie daje kierującemu szans na uniknięcie kolizji.
Nasuwa się również pytanie, czy w takim kontekście w ogóle była brana pod uwagę możliwość, aby w strefie zamieszkania odbywał się np. ruch autobusów przewożących pasażerów na miejscach stojących, dla których nagłe, intensywne hamowanie stanowi zagrożenie bezpieczeństwa.
Szczególne zasady ruchu pieszych
Wzmiankowane w definicji z art. 2 pkt 16 Prd „szczególne zasady ruchu drogowego” obowiązujące w strefie zamieszkania nie polegają na wyłączeniu obowiązków i zakazów dotyczących pieszych, a jedynie na zezwoleniu pieszym na „korzystanie z całej szerokości drogi”, a zatem na poruszanie się wzdłuż drogi, czyli na realizację „ruchu pieszych” po zupełnie dowolnej części drogi – także takiej, która nie nie została opisana przez ustawodawcę jako „przeznaczona do ruchu pieszych”. Nawet to uprawnienie pieszego w świetle wyżej przedstawionych przepisów i okoliczności jawi się jedynie jako warunkowe.
Ponadto zezwolenie na „korzystanie z całej szerokości drogi” wcale nie oznacza dopuszczalności wykorzystywania przez pieszych drogi w zupełnie innych celach, np. sportowo-rekreacyjnych, w tym chociażby gry w piłkę, przedstawionej na znaku D-40 „strefa zamieszkania”. Również w strefie zamieszkania obowiązuje bowiem art. 45 ust. 1 pkt 4 Prd, według którego:
„Art. 45. 1. Zabrania się:
(…)
4) wykorzystywania drogi lub poszczególnych jej części w sposób niezgodny z przeznaczeniem, chyba że przepisy szczegółowe stanowią inaczej;
(…).”
W powyższym przepisie zwraca uwagę fakt użycia przez ustawodawcę rzeczownika „wykorzystywanie”, mającego tutaj oznaczać dowolne używanie „drogi lub poszczególnych jej części”, wyraźnie różnego od „korzystania”, całkowicie konsekwentnie odnoszonego przez ustawodawcę do przemieszczania się wzdłuż „drogi lub poszczególnych jej części”.
Ponadto zezwolenie na realizację „ruchu pieszych” na innych częściach drogi nie dotyczy pieszych idących w kolumnie (art. 12 Prd).
Ruch pieszych na trawniku?
Wynikające z art. 11 ust. 5 Prd zezwolenie na korzystanie „z całej szerokości drogi” wcale nie oznacza możliwości korzystania przez pieszych z zieleni miejskiej, gdyż również w strefie zamieszkania obowiązuje art. 144 § 1 Kw:
„Art. 144. § 1. Kto na terenach przeznaczonych do użytku publicznego niszczy lub uszkadza roślinność lub też dopuszcza do niszczenia roślinności przez zwierzęta znajdujące się pod jego nadzorem albo na terenach przeznaczonych do użytku publicznego depcze trawnik lub zieleniec w miejscach innych niż wyznaczone dla celów rekreacji przez właściwego zarządcę terenu,
podlega karze grzywny do 1000 złotych albo karze nagany.”
Oznaczenie jakiegoś obszaru znakami D-40 „strefa zamieszkania” oczywiście nie jest wyznaczeniem tego całego terenu „dla celów rekreacji”.
Ważne nie tylko bezpieczeństwo, ale także sprawność ruchu
Należy podkreślić, że w strefie zamieszkania również obowiązują postanowienia art. 3 ust. 1 Prd, według którego:
„Art. 3. 1. Uczestnik ruchu i inna osoba znajdująca się na drodze są obowiązani zachować ostrożność albo gdy ustawa tego wymaga – szczególną ostrożność, unikać wszelkiego działania, które mogłoby spowodować zagrożenie bezpieczeństwa lub porządku ruchu drogowego, ruch ten utrudnić albo w związku z ruchem zakłócić spokój lub porządek publiczny oraz narazić kogokolwiek na szkodę. Przez działanie rozumie się również zaniechanie.”
Za własne bezpieczeństwo na drodze każdy uczestnik ruchu odpowiada zatem przede wszystkim sam, zachowując wymaganą ostrożność oraz unikając określonych działań, zaś ani piesi, ani strefa zamieszkania, ani nawet piesi w strefie zamieszkania – w żaden sposób nie podlegają wyłączeniu z wyżej przytoczonego przepisu.
Kolejność poszczególnych określeń użytych w tym przepisie nie jest przypadkowa. Najwyższy priorytet ma bezpieczeństwo i porządek ruchu drogowego, zatem całego strumienia pojazdów i osób przemieszczających się wzdłuż drogi, następnie sprawność tego ruchu (nie wolno go utrudniać, ani tym bardziej tamować), w dalszej kolejności istotny jest spokój i porządek publiczny (bynajmniej nie indywidualny), zaś ewentualne szkody indywidualnych osób i podmiotów („kogokolwiek”, czyli również własne) – zostały wspomniane dopiero na samym końcu.
Warto chyba w tym miejscu również przypomnieć, że także w strefie zamieszkania obowiązuje art. 9 ust. 1 Prd, który stanowi, że:
„Art. 9. 1. Uczestnik ruchu i inna osoba znajdująca się na drodze są obowiązani ułatwić przejazd pojazdu uprzywilejowanego, w szczególności przez niezwłoczne usunięcie się z jego drogi, a w razie potrzeby zatrzymanie się.”
Przepis ten nie przewiduje żadnych wyjątków. Niezwłoczne usunięcie się z drogi pojazdu uprzywilejowanego jest również obowiązkiem pieszego korzystającego w strefie zamieszkania „z całej szerokości drogi”, a w tym także dziecka „w wieku do 7 lat”, które w strefie zamieszkania może korzystać z drogi bez czyjejkolwiek opieki.
Strefa zamieszkania to nie jest rozszerzenie podwórka
Strefa zamieszkania bywa postrzegana jako miejsce, gdzie piesi mogą poruszać się całkowicie swobodnie, zupełnie nie zwracając uwagi na przejeżdżające przez to miejsce pojazdy, i gdzie dzieci w dowolnym wieku mogą beztrosko bawić się na całej powierzchni drogi, w tym także biegając po niej wzdłuż i w poprzek, zaś zapewnienie bezpieczeństwa wszystkim uczestnikom ruchu należy wyłącznie do kierującego pojazdem.
Okazuje się, że jest to pogląd nie tylko całkowicie oderwany od rzeczywistości, ale niekiedy może być wręcz śmiertelnie niebezpieczny.
Z wyżej przytoczonych i omówionych obowiązujących przepisów art. 11-15 Prd wynika zupełnie jednoznacznie, że obowiązujące w strefie zamieszkania „szczególne zasady ruchu drogowego” dotyczące pieszych – są w rzeczywistości niemal tożsame z zasadami obowiązującymi poza tą strefą, zaś funkcjonujące w powszechnej opinii rozmaite poglądy i wyobrażenia na temat „wyjątkowych przywilejów pieszego w strefie zamieszkania” nie wytrzymują konfrontacji z rzeczywistym brzmieniem przepisów Ustawy Prawo o ruchu drogowym.
Jak to wygląda w odniesieniu do innych uczestników ruchu – w następnej części.
Cdn.
Materiały źródłowe:
- Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym
(t. jedn.: Dz. U. z 2024 r. poz. 1251)
Tekst ujednolicony przez isap.sejm.gov.pl:
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19970980602/U/D19970602Lj.pdf - Rozporządzenie Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych
(t. jedn.: Dz. U. z 2019 r. poz. 2310 z późn. zm.)
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190002310 - Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń
(t. jedn.: Dz. U. z 2023 r. poz. 2119 z późn. zm.)
Tekst ujednolicony przez isap.sejm.gov.pl:
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19710120114/U/D19710114Lj.pdf - Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych
(t. jedn.: Dz. U. z 2024 r. poz. 320 z późn. zm.)
Tekst ujednolicony przez isap.sejm.gov.pl:
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19850140060/U/D19850060Lj.pdf
